Ποιος διαπαιδαγωγεί σήμερα;

 Εξακολουθούν οι γονείς και το σχολείο να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά και τους εφήβους ή άλλες «δυνάμεις» παρεμβάλλονται όλο και συχνότερα στη θεμελιώδη σχέση μεταξύ γενεών με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το μέλλον; Βιώνουμε, ενδεχομένως μια βίαια ρήξη στο πολιτισμικό συνεχές της διαπαιδαγώγησης ή κάτι τέτοιο αποτελεί απλώς εντύπωση των μεγαλύτερων; Καθημερινά ΜΜΕ και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης προβάλλουν περιστατικά βίας και παραβατικότητας με πρωταγωνιστές όλο και νεαρότερα αγόρια και κορίτσια. Έτσι, δημιουργείται η αίσθηση ότι πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί αδυνατούν πλέον να ασκήσουν θετική παιδαγωγική επίδραση σε παιδιά και εφήβους. Πως «τρέχουν πίσω από τα γεγονότα» και τις αρνητικές συμπεριφορές των νέων, προσπαθώντας «να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα», αδυνατώντας να τους διαπαιδαγωγήσουν σε κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης. Επιπλέον, συχνά ακούμε για πλήρη αδυναμία «συνεννόησης» μεταξύ γονέων και σχολείου, ενώ όσοι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να επιμένουν στο ρόλο τους, δηλώνουν ότι συναντούν συχνά την άρνηση των γονέων να οριοθετήσουν τα παιδιά τους, σύμφωνα με αυτονόητους κανόνες συμβίωσης και εξασφάλισης περιβάλλοντος μάθησης. Τι υποστηρίζουν οι επιστήμονες Τις εντυπώσεις αυτές επιβεβαιώνουν εμμέσως επιστημονικές μελέτες. Ο καθηγητής Παιδιατρικής- Ενδοκρινολογίας και ακαδημαϊκός Γ. Χρούσος κάνει λόγο για «κρίση ψυχικής υγείας» στους εφήβους, αποδίδοντάς την στην έλλειψη ύπνου λόγω υπερβολικής χρήσης οθονών. Δυστυχώς, παρόμοιες εκτιμήσεις για «κύμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων» καταθέτουν πολλοί δάσκαλοι, κάνοντας λόγο για σταδιακά αυξανόμενες δυσκολίες στη «διαχείριση» των τάξεων. Τάση που επιβεβαιώνεται από τις χιλιάδες παραπομπές μαθητών στα ΚΕΔΑΣΥ για διάγνωση μαθησιακών και κυρίως ψυχοκοινωνικών δυσκολιών, ενώ δεν είναι σπάνιο ακόμα και οι μισοί μαθητές κάποιων τάξεων Δημοτικού να έχουν διαγνωσθεί ως άτομα με «ειδικές ανάγκες». Συνακόλουθα, ο κλάδος της Ειδικής Αγωγής παρουσιάζει εκρηκτική ανάπτυξη στη χώρα μας, οδηγώντας πεπειραμένους εκπαιδευτικούς να μιλούν ειρωνικά για «έθνος με ειδικές ανάγκες». Εξάλλου, η αδυναμία διαπαιδαγώγησης οδηγεί στην «ψυχολογικοποίηση» ακόμα και ασήμαντων προβλημάτων, που στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν στο σπίτι και στο σχολείο χωρίς «εξειδικευμένη» βοήθεια. Τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι μας αποτυπώνονται σε μια γκάμα που εκκινεί από αισθήματα ματαιότητας και ματαίωσης, την εναντίωση στην αυθεντία των ενηλίκων και τη χυδαία γλώσσα, προχωρά στη χρήση βίας για ασήμαντες αφορμές, το διαδικτυακό και το εκ του σύνεγγυς bullyingμε ρητορικές εχθροπάθειας, ρατσισμού και ανδρικού σοβινισμού και καταλήγει στη συμμετοχή παιδιών σε «αγέλες» που ασκούν οργανωμένη βία σε συνομηλίκους ή και ενήλικες με σκοπό τη ληστεία, ρατσιστικά κίνητρα ή την επίδειξη «δύναμης», καθώς και σε σοβαρούς αυτοτραυματισμούς και σκέψεις αυτοκτονίας. Παράλληλα, γίνεται αποδεκτή από πολλούς ενήλικες η κατανάλωση αλκοόλ από νέα παιδιά, αν κι αυτή αποτελεί «πύλη» εισόδου στις ουσίες. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι παρόμοια φαινόμενα δεν αφορούν αποκλειστικά παιδιά από προβληματικά περιβάλλοντα, αλλά και οικογενειών χωρίς εμφανή «θέματα». Το γεγονός σοκάρει, επειδή δεν γίνεται κατανοητό πώς και μέσα από ποιες διαδικασίες ένα «φυσιολογικό παιδί», εμπλέκεται σε σοβαρές παραβατικές πράξεις. Είναι ενδεικτικό ότι σε πρόσφατη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας σε δείγμα 6.000 υγειών εφήβων 12-15 ετών (Γ. Κολαϊτής, podcast ΣΚΑΪ), ένας στους τέσσερις εφήβους δηλώνει πως αυτοτραυματίζεται, το 29% αυτών έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και το 40% ζει σε οικογένειες με δυσλειτουργικές σχέσεις. Δηλαδή, σε περιβάλλον που όχι μόνο αποτυγχάνει να διαπαιδαγωγήσει, αλλά συχνά τραυματίζει ψυχολογικά. Παρόμοια ερευνητικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ικανό μέρος γονέων έχει παραιτηθεί, απομακρυνθεί ή αρνείται το ρόλο του φορέα διαπαιδαγώγησης. Υπερβολική κόπωση, προσωπική επιλογή ή έλλειψη στοιχειωδών γονεϊκών δεξιοτήτων; Το αποτέλεσμα κοινό: αδυναμία ψυχικής στηρίξει των παιδιών τους ώστε να προληφθούν ψυχικά προβλήματα. Ποιος ευθύνεται; Οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παιδικής φτώχειας με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, καθώς και την εγκατάσταση αισθήματος «μόνιμης οργής» σε πολλούς γονείς και νέους, αλλά δεν έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Έδρασαν ως εκλυτικός παράγοντας για την συσσωρευμένη εμφάνιση προ -υπαρχόντων προβλημάτων, αλλά κύριος υπεύθυνος της κρίσης ψυχικής υγείας σε εφήβους και της αλματώδους αύξησης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε παιδιά δεν είναι άλλος από την απόσυρση ή αδυναμία γονιών και των δασκάλων να ασκήσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τάση με βαθύτερα πολιτισμικά αίτια. Στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’80, η σταδιακή κυριαρχία του ατομικισμού και του άκρατου καταναλωτισμού σε συνδυασμό με μια παρεννοημένη εκδοχή της «αντιαυταρχικής αγωγής», «γονιμοποιήθηκαν» από δήθεν «επαναστατικές» ιδέες περί έμφυτης «προοδευτικότητας» των νέων και ιδεολογήματα όπως «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» κι αυτά που θα «μας διδάξουν τον δρόμο της αντίστασης στο σύστημα». Αποτέλεσμα η κυριαρχία της ιδέας ότι πρέπει να μεγαλώνουν χωρίς περιορισμούς για να μην «τραυματιστούν» και πως οι ενήλικες οφείλουν να μείνουν στη σκιάς. Ότι δεν είναι πλέον «της μόδας» να τα οριοθετούν. Βασική συνέπεια αυτού του «παιδαγωγικού υβριδίου», που νομιμοποίησε την άρνησης καταβολής του κόστους διαπαιδαγώγησης στις συνειδήσεις πολλούς ενηλίκων, υπήρξε η πλήρης απαξίωση εννοιών της πειθαρχίας και των ορίων. Δηλαδή, των προϋποθέσεων της Αγωγής, όταν βέβαια συνδυάζονται με το θερμό ενδιαφέρον και την ψυχική επαφή ενήλικα – παιδιού. Συγκυριακά, η κυριαρχία του «εθνικού παιδαγωγικού υβριδίου» συνέπεσε με την εμφάνιση και ταχύτατη διάδοση και στη χώρα μας των ψηφιακών μέσων. Μια τεράστια τεχνολογική επανάσταση που παραδώσαμε άκριτα στα χέρια ανήλικων χρηστών σχεδόν από τη βρεφική τους κούνια ως οθόνη κινητού, χωρίς καμία προετοιμασία ή φραγμό. Έτσι, ταχύτατα η «έλξη της οθόνης» μετεξελίχθηκε στο ιδανικό υποκατάστατο της απουσίας ή αδυναμίας διαπαιδαγώγησης των γονιών. Σε τέτοιο βαθμό που και η «φυσική» τους προέκταση, οι εκπαιδευτικοί, να αγνοούνται ομοίως από τους ανήλικους, ακόμα κι όταν αυτοί τους διδάσκουν, ως μη εντυπωσιακοί. Ενδεικτική είναι η εικόνα σημερινών οικογενειών στα εστιατόρια ή και των τάξεων μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση της χρήσης των κινητών στα σχολεία. Αποτέλεσμα, η οθόνη κι ο υπερβολικός χρόνο που τα παιδιά βρίσκονται υπό την επήρειά της να τα διαπαιδαγωγεί αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η λεκτική νουθεσία γονιών και δασκάλων. Το πρόβλημα Οι αλγόριθμοι όμως, ως γνωστόν, δεν μεταφέρουν στους νέους θετικές αξίες ζωής. Έχουν μοναδικό στόχο το εμπορικό κέρδος, καλλιεργώντας τον ναρκισσισμό τους, τον εντυπωσιασμό και την εχθροπάθεια, διαμέσου της πρόκλησης βραχυπρόθεσμων, χαμηλής ποιότητας εντυπώσεων – συναισθημάτων. Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος δεν προβάλλει νόημα ζωής· προβάλλει εντυπώσεις, που συνήθως ενισχύουν τις πιο πρωτόγονες παρορμήσεις των εφήβων. Σήμερα, ακόμη και η ομάδα των συνομηλίκων, που παραδοσιακά αποτελούσε ένα σημαντικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης, έχει μετατραπεί σε μια ψηφιακή, ασαφή και ανώνυμη «κοινότητα». Το παιδί επικοινωνεί μαζί της από το υπνοδωμάτιό του, χωρίς να γνωρίζει καν, αν συνομιλεί με συνομηλίκους του και αποδέχεται ως απόλυτη «αυθεντία» και «αλήθεια» το λόγο τους, σε σχέση μ΄ αυτόν των γονιών και των δασκάλων του. Κάτι τέτοιο, δικαιολογεί συχνά και την εμπλοκή «ήσυχων παιδιών» σε πράξεις αλόγιστης βίας, παραβατικότητας, ανδρικού σοβινισμού ή πορνείας. Η νέα πραγματικότητα Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπρος στην οθόνη είναι χρόνος ισχυρής, άμεσης και συχνότατα επικίνδυνης διαπαιδαγώγησης, που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην εκτόξευση της νεανικής βίας, αλλά και στη συναισθηματική απάθεια, και «αυτό-εγκλεισμό» σημαντικού μέρους της νέας γενιάς. Σε άλλες χώρες έχει ήδη αρχίσει η μελέτη των γενικών αρνητικών επιπτώσεων της οθόνης αλλά και επικίνδυνων εφαρμογών. Στη Γαλλία οι επικεφαλής της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των αρνητικών επιδράσεων του TikTok στον ψυχισμό των νέων συμπέραναν ότι: «κάθε μήνας που περνάει χωρίς ρύθμιση [του], θυσιάζονται νέοι», ενώ την ίδια στιγμή παραδέχονται ότι η ικανότητα «προσαρμογής» του στις νομικές απαγορεύσεις είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ’ αυτή των θεσμών που τις θέτουν. Τελικό συμπέρασμα Η σημερινή ρήξη στο συνεχές της διαπαιδαγώγησης δεν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η σταδιακά αυξανόμενη αντικατάσταση γονέων και σχολείου ως φορέων αγωγής από τις οθόνες έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις -πέρα από την καθαυτή υγεία των νέων – στη νοητικοψυχοκοινωνική τους οργάνωση. Οι προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους διαμέσου επιμέρους «οδηγιών» δεν αρκούν και αποδεικνύονται ανεφάρμοστες στην πράξη. Απαιτείται γενικευμένη εθνική και παγκόσμια θεσμική κινητοποίηση με στόχο την αλλαγή κουλτούρας χρήσης των ψηφιακών μέσων. Το παράδειγμα της χώρας μας, με την απαγόρευση των κινητών εντός σχολείου, δείχνει ότι η θεσμικές απαγορεύσεις, όσο δύσκολο να μοιάζει αρχικά τελικά λειτουργούν. Η γενιά Α,που γεννήθηκε την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, είναι η πρώτη που θα μεγαλώσει πλήρως υπό την επιρροή αυτής και των οθονών. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι: ποιος θα την διαπαιδαγωγήσει τελικά; Οι γονείς και οι δάσκαλοι ή οι αλγόριθμοι των εταιρειών εκμεταλλευόμενοι εμπορικά κάθε λεπτό της προσοχής τους;

 * Ο Νίκος Σαλτερής είναι επίτιμος σχολικός σύμβουλος Δ.Ε. και συγγραφέας Πηγή: Protagon.gr

Εξακολουθούν οι γονείς και το σχολείο να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά και τους εφήβους ή άλλες «δυνάμεις» παρεμβάλλονται όλο και συχνότερα στη θεμελιώδη σχέση μεταξύ γενεών με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το μέλλον; Βιώνουμε, ενδεχομένως μια βίαια ρήξη στο πολιτισμικό συνεχές της διαπαιδαγώγησης ή κάτι τέτοιο αποτελεί απλώς εντύπωση των μεγαλύτερων; Καθημερινά ΜΜΕ και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης προβάλλουν περιστατικά βίας και παραβατικότητας με πρωταγωνιστές όλο και νεαρότερα αγόρια και κορίτσια. Έτσι, δημιουργείται η αίσθηση ότι πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί αδυνατούν πλέον να ασκήσουν θετική παιδαγωγική επίδραση σε παιδιά και εφήβους. Πως «τρέχουν πίσω από τα γεγονότα» και τις αρνητικές συμπεριφορές των νέων, προσπαθώντας «να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα», αδυνατώντας να τους διαπαιδαγωγήσουν σε κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης. Επιπλέον, συχνά ακούμε για πλήρη αδυναμία «συνεννόησης» μεταξύ γονέων και σχολείου, ενώ όσοι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να επιμένουν στο ρόλο τους, δηλώνουν ότι συναντούν συχνά την άρνηση των γονέων να οριοθετήσουν τα παιδιά τους, σύμφωνα με αυτονόητους κανόνες συμβίωσης και εξασφάλισης περιβάλλοντος μάθησης. Τι υποστηρίζουν οι επιστήμονες Τις εντυπώσεις αυτές επιβεβαιώνουν εμμέσως επιστημονικές μελέτες. Ο καθηγητής Παιδιατρικής- Ενδοκρινολογίας και ακαδημαϊκός Γ. Χρούσος κάνει λόγο για «κρίση ψυχικής υγείας» στους εφήβους, αποδίδοντάς την στην έλλειψη ύπνου λόγω υπερβολικής χρήσης οθονών. Δυστυχώς, παρόμοιες εκτιμήσεις για «κύμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων» καταθέτουν πολλοί δάσκαλοι, κάνοντας λόγο για σταδιακά αυξανόμενες δυσκολίες στη «διαχείριση» των τάξεων. Τάση που επιβεβαιώνεται από τις χιλιάδες παραπομπές μαθητών στα ΚΕΔΑΣΥ για διάγνωση μαθησιακών και κυρίως ψυχοκοινωνικών δυσκολιών, ενώ δεν είναι σπάνιο ακόμα και οι μισοί μαθητές κάποιων τάξεων Δημοτικού να έχουν διαγνωσθεί ως άτομα με «ειδικές ανάγκες». Συνακόλουθα, ο κλάδος της Ειδικής Αγωγής παρουσιάζει εκρηκτική ανάπτυξη στη χώρα μας, οδηγώντας πεπειραμένους εκπαιδευτικούς να μιλούν ειρωνικά για «έθνος με ειδικές ανάγκες». Εξάλλου, η αδυναμία διαπαιδαγώγησης οδηγεί στην «ψυχολογικοποίηση» ακόμα και ασήμαντων προβλημάτων, που στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν στο σπίτι και στο σχολείο χωρίς «εξειδικευμένη» βοήθεια. Τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι μας αποτυπώνονται σε μια γκάμα που εκκινεί από αισθήματα ματαιότητας και ματαίωσης, την εναντίωση στην αυθεντία των ενηλίκων και τη χυδαία γλώσσα, προχωρά στη χρήση βίας για ασήμαντες αφορμές, το διαδικτυακό και το εκ του σύνεγγυς bullyingμε ρητορικές εχθροπάθειας, ρατσισμού και ανδρικού σοβινισμού και καταλήγει στη συμμετοχή παιδιών σε «αγέλες» που ασκούν οργανωμένη βία σε συνομηλίκους ή και ενήλικες με σκοπό τη ληστεία, ρατσιστικά κίνητρα ή την επίδειξη «δύναμης», καθώς και σε σοβαρούς αυτοτραυματισμούς και σκέψεις αυτοκτονίας. Παράλληλα, γίνεται αποδεκτή από πολλούς ενήλικες η κατανάλωση αλκοόλ από νέα παιδιά, αν κι αυτή αποτελεί «πύλη» εισόδου στις ουσίες. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι παρόμοια φαινόμενα δεν αφορούν αποκλειστικά παιδιά από προβληματικά περιβάλλοντα, αλλά και οικογενειών χωρίς εμφανή «θέματα». Το γεγονός σοκάρει, επειδή δεν γίνεται κατανοητό πώς και μέσα από ποιες διαδικασίες ένα «φυσιολογικό παιδί», εμπλέκεται σε σοβαρές παραβατικές πράξεις. Είναι ενδεικτικό ότι σε πρόσφατη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας σε δείγμα 6.000 υγειών εφήβων 12-15 ετών (Γ. Κολαϊτής, podcast ΣΚΑΪ), ένας στους τέσσερις εφήβους δηλώνει πως αυτοτραυματίζεται, το 29% αυτών έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και το 40% ζει σε οικογένειες με δυσλειτουργικές σχέσεις. Δηλαδή, σε περιβάλλον που όχι μόνο αποτυγχάνει να διαπαιδαγωγήσει, αλλά συχνά τραυματίζει ψυχολογικά. Παρόμοια ερευνητικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ικανό μέρος γονέων έχει παραιτηθεί, απομακρυνθεί ή αρνείται το ρόλο του φορέα διαπαιδαγώγησης. Υπερβολική κόπωση, προσωπική επιλογή ή έλλειψη στοιχειωδών γονεϊκών δεξιοτήτων; Το αποτέλεσμα κοινό: αδυναμία ψυχικής στηρίξει των παιδιών τους ώστε να προληφθούν ψυχικά προβλήματα. Ποιος ευθύνεται; Οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παιδικής φτώχειας με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, καθώς και την εγκατάσταση αισθήματος «μόνιμης οργής» σε πολλούς γονείς και νέους, αλλά δεν έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Έδρασαν ως εκλυτικός παράγοντας για την συσσωρευμένη εμφάνιση προ -υπαρχόντων προβλημάτων, αλλά κύριος υπεύθυνος της κρίσης ψυχικής υγείας σε εφήβους και της αλματώδους αύξησης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε παιδιά δεν είναι άλλος από την απόσυρση ή αδυναμία γονιών και των δασκάλων να ασκήσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τάση με βαθύτερα πολιτισμικά αίτια. Στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’80, η σταδιακή κυριαρχία του ατομικισμού και του άκρατου καταναλωτισμού σε συνδυασμό με μια παρεννοημένη εκδοχή της «αντιαυταρχικής αγωγής», «γονιμοποιήθηκαν» από δήθεν «επαναστατικές» ιδέες περί έμφυτης «προοδευτικότητας» των νέων και ιδεολογήματα όπως «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» κι αυτά που θα «μας διδάξουν τον δρόμο της αντίστασης στο σύστημα». Αποτέλεσμα η κυριαρχία της ιδέας ότι πρέπει να μεγαλώνουν χωρίς περιορισμούς για να μην «τραυματιστούν» και πως οι ενήλικες οφείλουν να μείνουν στη σκιάς. Ότι δεν είναι πλέον «της μόδας» να τα οριοθετούν. Βασική συνέπεια αυτού του «παιδαγωγικού υβριδίου», που νομιμοποίησε την άρνησης καταβολής του κόστους διαπαιδαγώγησης στις συνειδήσεις πολλούς ενηλίκων, υπήρξε η πλήρης απαξίωση εννοιών της πειθαρχίας και των ορίων. Δηλαδή, των προϋποθέσεων της Αγωγής, όταν βέβαια συνδυάζονται με το θερμό ενδιαφέρον και την ψυχική επαφή ενήλικα – παιδιού. Συγκυριακά, η κυριαρχία του «εθνικού παιδαγωγικού υβριδίου» συνέπεσε με την εμφάνιση και ταχύτατη διάδοση και στη χώρα μας των ψηφιακών μέσων. Μια τεράστια τεχνολογική επανάσταση που παραδώσαμε άκριτα στα χέρια ανήλικων χρηστών σχεδόν από τη βρεφική τους κούνια ως οθόνη κινητού, χωρίς καμία προετοιμασία ή φραγμό. Έτσι, ταχύτατα η «έλξη της οθόνης» μετεξελίχθηκε στο ιδανικό υποκατάστατο της απουσίας ή αδυναμίας διαπαιδαγώγησης των γονιών. Σε τέτοιο βαθμό που και η «φυσική» τους προέκταση, οι εκπαιδευτικοί, να αγνοούνται ομοίως από τους ανήλικους, ακόμα κι όταν αυτοί τους διδάσκουν, ως μη εντυπωσιακοί. Ενδεικτική είναι η εικόνα σημερινών οικογενειών στα εστιατόρια ή και των τάξεων μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση της χρήσης των κινητών στα σχολεία. Αποτέλεσμα, η οθόνη κι ο υπερβολικός χρόνο που τα παιδιά βρίσκονται υπό την επήρειά της να τα διαπαιδαγωγεί αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η λεκτική νουθεσία γονιών και δασκάλων. Το πρόβλημα Οι αλγόριθμοι όμως, ως γνωστόν, δεν μεταφέρουν στους νέους θετικές αξίες ζωής. Έχουν μοναδικό στόχο το εμπορικό κέρδος, καλλιεργώντας τον ναρκισσισμό τους, τον εντυπωσιασμό και την εχθροπάθεια, διαμέσου της πρόκλησης βραχυπρόθεσμων, χαμηλής ποιότητας εντυπώσεων – συναισθημάτων. Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος δεν προβάλλει νόημα ζωής· προβάλλει εντυπώσεις, που συνήθως ενισχύουν τις πιο πρωτόγονες παρορμήσεις των εφήβων. Σήμερα, ακόμη και η ομάδα των συνομηλίκων, που παραδοσιακά αποτελούσε ένα σημαντικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης, έχει μετατραπεί σε μια ψηφιακή, ασαφή και ανώνυμη «κοινότητα». Το παιδί επικοινωνεί μαζί της από το υπνοδωμάτιό του, χωρίς να γνωρίζει καν, αν συνομιλεί με συνομηλίκους του και αποδέχεται ως απόλυτη «αυθεντία» και «αλήθεια» το λόγο τους, σε σχέση μ΄ αυτόν των γονιών και των δασκάλων του. Κάτι τέτοιο, δικαιολογεί συχνά και την εμπλοκή «ήσυχων παιδιών» σε πράξεις αλόγιστης βίας, παραβατικότητας, ανδρικού σοβινισμού ή πορνείας. Η νέα πραγματικότητα Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπρος στην οθόνη είναι χρόνος ισχυρής, άμεσης και συχνότατα επικίνδυνης διαπαιδαγώγησης, που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην εκτόξευση της νεανικής βίας, αλλά και στη συναισθηματική απάθεια, και «αυτό-εγκλεισμό» σημαντικού μέρους της νέας γενιάς. Σε άλλες χώρες έχει ήδη αρχίσει η μελέτη των γενικών αρνητικών επιπτώσεων της οθόνης αλλά και επικίνδυνων εφαρμογών. Στη Γαλλία οι επικεφαλής της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των αρνητικών επιδράσεων του TikTok στον ψυχισμό των νέων συμπέραναν ότι: «κάθε μήνας που περνάει χωρίς ρύθμιση [του], θυσιάζονται νέοι», ενώ την ίδια στιγμή παραδέχονται ότι η ικανότητα «προσαρμογής» του στις νομικές απαγορεύσεις είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ’ αυτή των θεσμών που τις θέτουν. Τελικό συμπέρασμα Η σημερινή ρήξη στο συνεχές της διαπαιδαγώγησης δεν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η σταδιακά αυξανόμενη αντικατάσταση γονέων και σχολείου ως φορέων αγωγής από τις οθόνες έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις -πέρα από την καθαυτή υγεία των νέων – στη νοητικοψυχοκοινωνική τους οργάνωση. Οι προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους διαμέσου επιμέρους «οδηγιών» δεν αρκούν και αποδεικνύονται ανεφάρμοστες στην πράξη. Απαιτείται γενικευμένη εθνική και παγκόσμια θεσμική κινητοποίηση με στόχο την αλλαγή κουλτούρας χρήσης των ψηφιακών μέσων. Το παράδειγμα της χώρας μας, με την απαγόρευση των κινητών εντός σχολείου, δείχνει ότι η θεσμικές απαγορεύσεις, όσο δύσκολο να μοιάζει αρχικά τελικά λειτουργούν. Η γενιά Α,που γεννήθηκε την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, είναι η πρώτη που θα μεγαλώσει πλήρως υπό την επιρροή αυτής και των οθονών. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι: ποιος θα την διαπαιδαγωγήσει τελικά; Οι γονείς και οι δάσκαλοι ή οι αλγόριθμοι των εταιρειών εκμεταλλευόμενοι εμπορικά κάθε λεπτό της προσοχής τους; * Ο Νίκος Σαλτερής είναι επίτιμος σχολικός σύμβουλος Δ.Ε. και συγγραφέας Πηγή: Protagon.gr

Εξακολουθούν οι γονείς και το σχολείο να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά και τους εφήβους ή άλλες «δυνάμεις» παρεμβάλλονται όλο και συχνότερα στη θεμελιώδη σχέση μεταξύ γενεών με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το μέλλον; Βιώνουμε, ενδεχομένως μια βίαια ρήξη στο πολιτισμικό συνεχές της διαπαιδαγώγησης ή κάτι τέτοιο αποτελεί απλώς εντύπωση των μεγαλύτερων; Καθημερινά ΜΜΕ και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης προβάλλουν περιστατικά βίας και παραβατικότητας με πρωταγωνιστές όλο και νεαρότερα αγόρια και κορίτσια. Έτσι, δημιουργείται η αίσθηση ότι πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί αδυνατούν πλέον να ασκήσουν θετική παιδαγωγική επίδραση σε παιδιά και εφήβους. Πως «τρέχουν πίσω από τα γεγονότα» και τις αρνητικές συμπεριφορές των νέων, προσπαθώντας «να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα», αδυνατώντας να τους διαπαιδαγωγήσουν σε κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης. Επιπλέον, συχνά ακούμε για πλήρη αδυναμία «συνεννόησης» μεταξύ γονέων και σχολείου, ενώ όσοι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να επιμένουν στο ρόλο τους, δηλώνουν ότι συναντούν συχνά την άρνηση των γονέων να οριοθετήσουν τα παιδιά τους, σύμφωνα με αυτονόητους κανόνες συμβίωσης και εξασφάλισης περιβάλλοντος μάθησης. Τι υποστηρίζουν οι επιστήμονες Τις εντυπώσεις αυτές επιβεβαιώνουν εμμέσως επιστημονικές μελέτες. Ο καθηγητής Παιδιατρικής- Ενδοκρινολογίας και ακαδημαϊκός Γ. Χρούσος κάνει λόγο για «κρίση ψυχικής υγείας» στους εφήβους, αποδίδοντάς την στην έλλειψη ύπνου λόγω υπερβολικής χρήσης οθονών. Δυστυχώς, παρόμοιες εκτιμήσεις για «κύμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων» καταθέτουν πολλοί δάσκαλοι, κάνοντας λόγο για σταδιακά αυξανόμενες δυσκολίες στη «διαχείριση» των τάξεων. Τάση που επιβεβαιώνεται από τις χιλιάδες παραπομπές μαθητών στα ΚΕΔΑΣΥ για διάγνωση μαθησιακών και κυρίως ψυχοκοινωνικών δυσκολιών, ενώ δεν είναι σπάνιο ακόμα και οι μισοί μαθητές κάποιων τάξεων Δημοτικού να έχουν διαγνωσθεί ως άτομα με «ειδικές ανάγκες». Συνακόλουθα, ο κλάδος της Ειδικής Αγωγής παρουσιάζει εκρηκτική ανάπτυξη στη χώρα μας, οδηγώντας πεπειραμένους εκπαιδευτικούς να μιλούν ειρωνικά για «έθνος με ειδικές ανάγκες». Εξάλλου, η αδυναμία διαπαιδαγώγησης οδηγεί στην «ψυχολογικοποίηση» ακόμα και ασήμαντων προβλημάτων, που στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν στο σπίτι και στο σχολείο χωρίς «εξειδικευμένη» βοήθεια. Τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι μας αποτυπώνονται σε μια γκάμα που εκκινεί από αισθήματα ματαιότητας και ματαίωσης, την εναντίωση στην αυθεντία των ενηλίκων και τη χυδαία γλώσσα, προχωρά στη χρήση βίας για ασήμαντες αφορμές, το διαδικτυακό και το εκ του σύνεγγυς bullyingμε ρητορικές εχθροπάθειας, ρατσισμού και ανδρικού σοβινισμού και καταλήγει στη συμμετοχή παιδιών σε «αγέλες» που ασκούν οργανωμένη βία σε συνομηλίκους ή και ενήλικες με σκοπό τη ληστεία, ρατσιστικά κίνητρα ή την επίδειξη «δύναμης», καθώς και σε σοβαρούς αυτοτραυματισμούς και σκέψεις αυτοκτονίας. Παράλληλα, γίνεται αποδεκτή από πολλούς ενήλικες η κατανάλωση αλκοόλ από νέα παιδιά, αν κι αυτή αποτελεί «πύλη» εισόδου στις ουσίες. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι παρόμοια φαινόμενα δεν αφορούν αποκλειστικά παιδιά από προβληματικά περιβάλλοντα, αλλά και οικογενειών χωρίς εμφανή «θέματα». Το γεγονός σοκάρει, επειδή δεν γίνεται κατανοητό πώς και μέσα από ποιες διαδικασίες ένα «φυσιολογικό παιδί», εμπλέκεται σε σοβαρές παραβατικές πράξεις. Είναι ενδεικτικό ότι σε πρόσφατη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας σε δείγμα 6.000 υγειών εφήβων 12-15 ετών (Γ. Κολαϊτής, podcast ΣΚΑΪ), ένας στους τέσσερις εφήβους δηλώνει πως αυτοτραυματίζεται, το 29% αυτών έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και το 40% ζει σε οικογένειες με δυσλειτουργικές σχέσεις. Δηλαδή, σε περιβάλλον που όχι μόνο αποτυγχάνει να διαπαιδαγωγήσει, αλλά συχνά τραυματίζει ψυχολογικά. Παρόμοια ερευνητικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ικανό μέρος γονέων έχει παραιτηθεί, απομακρυνθεί ή αρνείται το ρόλο του φορέα διαπαιδαγώγησης. Υπερβολική κόπωση, προσωπική επιλογή ή έλλειψη στοιχειωδών γονεϊκών δεξιοτήτων; Το αποτέλεσμα κοινό: αδυναμία ψυχικής στηρίξει των παιδιών τους ώστε να προληφθούν ψυχικά προβλήματα. Ποιος ευθύνεται; Οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παιδικής φτώχειας με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, καθώς και την εγκατάσταση αισθήματος «μόνιμης οργής» σε πολλούς γονείς και νέους, αλλά δεν έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Έδρασαν ως εκλυτικός παράγοντας για την συσσωρευμένη εμφάνιση προ -υπαρχόντων προβλημάτων, αλλά κύριος υπεύθυνος της κρίσης ψυχικής υγείας σε εφήβους και της αλματώδους αύξησης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε παιδιά δεν είναι άλλος από την απόσυρση ή αδυναμία γονιών και των δασκάλων να ασκήσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τάση με βαθύτερα πολιτισμικά αίτια. Στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’80, η σταδιακή κυριαρχία του ατομικισμού και του άκρατου καταναλωτισμού σε συνδυασμό με μια παρεννοημένη εκδοχή της «αντιαυταρχικής αγωγής», «γονιμοποιήθηκαν» από δήθεν «επαναστατικές» ιδέες περί έμφυτης «προοδευτικότητας» των νέων και ιδεολογήματα όπως «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» κι αυτά που θα «μας διδάξουν τον δρόμο της αντίστασης στο σύστημα». Αποτέλεσμα η κυριαρχία της ιδέας ότι πρέπει να μεγαλώνουν χωρίς περιορισμούς για να μην «τραυματιστούν» και πως οι ενήλικες οφείλουν να μείνουν στη σκιάς. Ότι δεν είναι πλέον «της μόδας» να τα οριοθετούν. Βασική συνέπεια αυτού του «παιδαγωγικού υβριδίου», που νομιμοποίησε την άρνησης καταβολής του κόστους διαπαιδαγώγησης στις συνειδήσεις πολλούς ενηλίκων, υπήρξε η πλήρης απαξίωση εννοιών της πειθαρχίας και των ορίων. Δηλαδή, των προϋποθέσεων της Αγωγής, όταν βέβαια συνδυάζονται με το θερμό ενδιαφέρον και την ψυχική επαφή ενήλικα – παιδιού. Συγκυριακά, η κυριαρχία του «εθνικού παιδαγωγικού υβριδίου» συνέπεσε με την εμφάνιση και ταχύτατη διάδοση και στη χώρα μας των ψηφιακών μέσων. Μια τεράστια τεχνολογική επανάσταση που παραδώσαμε άκριτα στα χέρια ανήλικων χρηστών σχεδόν από τη βρεφική τους κούνια ως οθόνη κινητού, χωρίς καμία προετοιμασία ή φραγμό. Έτσι, ταχύτατα η «έλξη της οθόνης» μετεξελίχθηκε στο ιδανικό υποκατάστατο της απουσίας ή αδυναμίας διαπαιδαγώγησης των γονιών. Σε τέτοιο βαθμό που και η «φυσική» τους προέκταση, οι εκπαιδευτικοί, να αγνοούνται ομοίως από τους ανήλικους, ακόμα κι όταν αυτοί τους διδάσκουν, ως μη εντυπωσιακοί. Ενδεικτική είναι η εικόνα σημερινών οικογενειών στα εστιατόρια ή και των τάξεων μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση της χρήσης των κινητών στα σχολεία. Αποτέλεσμα, η οθόνη κι ο υπερβολικός χρόνο που τα παιδιά βρίσκονται υπό την επήρειά της να τα διαπαιδαγωγεί αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η λεκτική νουθεσία γονιών και δασκάλων. Το πρόβλημα Οι αλγόριθμοι όμως, ως γνωστόν, δεν μεταφέρουν στους νέους θετικές αξίες ζωής. Έχουν μοναδικό στόχο το εμπορικό κέρδος, καλλιεργώντας τον ναρκισσισμό τους, τον εντυπωσιασμό και την εχθροπάθεια, διαμέσου της πρόκλησης βραχυπρόθεσμων, χαμηλής ποιότητας εντυπώσεων – συναισθημάτων. Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος δεν προβάλλει νόημα ζωής· προβάλλει εντυπώσεις, που συνήθως ενισχύουν τις πιο πρωτόγονες παρορμήσεις των εφήβων. Σήμερα, ακόμη και η ομάδα των συνομηλίκων, που παραδοσιακά αποτελούσε ένα σημαντικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης, έχει μετατραπεί σε μια ψηφιακή, ασαφή και ανώνυμη «κοινότητα». Το παιδί επικοινωνεί μαζί της από το υπνοδωμάτιό του, χωρίς να γνωρίζει καν, αν συνομιλεί με συνομηλίκους του και αποδέχεται ως απόλυτη «αυθεντία» και «αλήθεια» το λόγο τους, σε σχέση μ΄ αυτόν των γονιών και των δασκάλων του. Κάτι τέτοιο, δικαιολογεί συχνά και την εμπλοκή «ήσυχων παιδιών» σε πράξεις αλόγιστης βίας, παραβατικότητας, ανδρικού σοβινισμού ή πορνείας. Η νέα πραγματικότητα Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπρος στην οθόνη είναι χρόνος ισχυρής, άμεσης και συχνότατα επικίνδυνης διαπαιδαγώγησης, που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην εκτόξευση της νεανικής βίας, αλλά και στη συναισθηματική απάθεια, και «αυτό-εγκλεισμό» σημαντικού μέρους της νέας γενιάς. Σε άλλες χώρες έχει ήδη αρχίσει η μελέτη των γενικών αρνητικών επιπτώσεων της οθόνης αλλά και επικίνδυνων εφαρμογών. Στη Γαλλία οι επικεφαλής της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των αρνητικών επιδράσεων του TikTok στον ψυχισμό των νέων συμπέραναν ότι: «κάθε μήνας που περνάει χωρίς ρύθμιση [του], θυσιάζονται νέοι», ενώ την ίδια στιγμή παραδέχονται ότι η ικανότητα «προσαρμογής» του στις νομικές απαγορεύσεις είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ’ αυτή των θεσμών που τις θέτουν. Τελικό συμπέρασμα Η σημερινή ρήξη στο συνεχές της διαπαιδαγώγησης δεν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η σταδιακά αυξανόμενη αντικατάσταση γονέων και σχολείου ως φορέων αγωγής από τις οθόνες έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις -πέρα από την καθαυτή υγεία των νέων – στη νοητικοψυχοκοινωνική τους οργάνωση. Οι προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους διαμέσου επιμέρους «οδηγιών» δεν αρκούν και αποδεικνύονται ανεφάρμοστες στην πράξη. Απαιτείται γενικευμένη εθνική και παγκόσμια θεσμική κινητοποίηση με στόχο την αλλαγή κουλτούρας χρήσης των ψηφιακών μέσων. Το παράδειγμα της χώρας μας, με την απαγόρευση των κινητών εντός σχολείου, δείχνει ότι η θεσμικές απαγορεύσεις, όσο δύσκολο να μοιάζει αρχικά τελικά λειτουργούν. Η γενιά Α,που γεννήθηκε την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, είναι η πρώτη που θα μεγαλώσει πλήρως υπό την επιρροή αυτής και των οθονών. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι: ποιος θα την διαπαιδαγωγήσει τελικά; Οι γονείς και οι δάσκαλοι ή οι αλγόριθμοι των εταιρειών εκμεταλλευόμενοι εμπορικά κάθε λεπτό της προσοχής τους; * Ο Νίκος Σαλτερής είναι επίτιμος σχολικός σύμβουλος Δ.Ε. και συγγραφέας Πηγή: Protagon.gr

Εξακολουθούν οι γονείς και το σχολείο να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά και τους εφήβους ή άλλες «δυνάμεις» παρεμβάλλονται όλο και συχνότερα στη θεμελιώδη σχέση μεταξύ γενεών με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το μέλλον; Βιώνουμε, ενδεχομένως μια βίαια ρήξη στο πολιτισμικό συνεχές της διαπαιδαγώγησης ή κάτι τέτοιο αποτελεί απλώς εντύπωση των μεγαλύτερων; Καθημερινά ΜΜΕ και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης προβάλλουν περιστατικά βίας και παραβατικότητας με πρωταγωνιστές όλο και νεαρότερα αγόρια και κορίτσια. Έτσι, δημιουργείται η αίσθηση ότι πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί αδυνατούν πλέον να ασκήσουν θετική παιδαγωγική επίδραση σε παιδιά και εφήβους. Πως «τρέχουν πίσω από τα γεγονότα» και τις αρνητικές συμπεριφορές των νέων, προσπαθώντας «να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα», αδυνατώντας να τους διαπαιδαγωγήσουν σε κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης. Επιπλέον, συχνά ακούμε για πλήρη αδυναμία «συνεννόησης» μεταξύ γονέων και σχολείου, ενώ όσοι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να επιμένουν στο ρόλο τους, δηλώνουν ότι συναντούν συχνά την άρνηση των γονέων να οριοθετήσουν τα παιδιά τους, σύμφωνα με αυτονόητους κανόνες συμβίωσης και εξασφάλισης περιβάλλοντος μάθησης. Τι υποστηρίζουν οι επιστήμονες Τις εντυπώσεις αυτές επιβεβαιώνουν εμμέσως επιστημονικές μελέτες. Ο καθηγητής Παιδιατρικής- Ενδοκρινολογίας και ακαδημαϊκός Γ. Χρούσος κάνει λόγο για «κρίση ψυχικής υγείας» στους εφήβους, αποδίδοντάς την στην έλλειψη ύπνου λόγω υπερβολικής χρήσης οθονών. Δυστυχώς, παρόμοιες εκτιμήσεις για «κύμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων» καταθέτουν πολλοί δάσκαλοι, κάνοντας λόγο για σταδιακά αυξανόμενες δυσκολίες στη «διαχείριση» των τάξεων. Τάση που επιβεβαιώνεται από τις χιλιάδες παραπομπές μαθητών στα ΚΕΔΑΣΥ για διάγνωση μαθησιακών και κυρίως ψυχοκοινωνικών δυσκολιών, ενώ δεν είναι σπάνιο ακόμα και οι μισοί μαθητές κάποιων τάξεων Δημοτικού να έχουν διαγνωσθεί ως άτομα με «ειδικές ανάγκες». Συνακόλουθα, ο κλάδος της Ειδικής Αγωγής παρουσιάζει εκρηκτική ανάπτυξη στη χώρα μας, οδηγώντας πεπειραμένους εκπαιδευτικούς να μιλούν ειρωνικά για «έθνος με ειδικές ανάγκες». Εξάλλου, η αδυναμία διαπαιδαγώγησης οδηγεί στην «ψυχολογικοποίηση» ακόμα και ασήμαντων προβλημάτων, που στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν στο σπίτι και στο σχολείο χωρίς «εξειδικευμένη» βοήθεια. Τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι μας αποτυπώνονται σε μια γκάμα που εκκινεί από αισθήματα ματαιότητας και ματαίωσης, την εναντίωση στην αυθεντία των ενηλίκων και τη χυδαία γλώσσα, προχωρά στη χρήση βίας για ασήμαντες αφορμές, το διαδικτυακό και το εκ του σύνεγγυς bullyingμε ρητορικές εχθροπάθειας, ρατσισμού και ανδρικού σοβινισμού και καταλήγει στη συμμετοχή παιδιών σε «αγέλες» που ασκούν οργανωμένη βία σε συνομηλίκους ή και ενήλικες με σκοπό τη ληστεία, ρατσιστικά κίνητρα ή την επίδειξη «δύναμης», καθώς και σε σοβαρούς αυτοτραυματισμούς και σκέψεις αυτοκτονίας. Παράλληλα, γίνεται αποδεκτή από πολλούς ενήλικες η κατανάλωση αλκοόλ από νέα παιδιά, αν κι αυτή αποτελεί «πύλη» εισόδου στις ουσίες. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι παρόμοια φαινόμενα δεν αφορούν αποκλειστικά παιδιά από προβληματικά περιβάλλοντα, αλλά και οικογενειών χωρίς εμφανή «θέματα». Το γεγονός σοκάρει, επειδή δεν γίνεται κατανοητό πώς και μέσα από ποιες διαδικασίες ένα «φυσιολογικό παιδί», εμπλέκεται σε σοβαρές παραβατικές πράξεις. Είναι ενδεικτικό ότι σε πρόσφατη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας σε δείγμα 6.000 υγειών εφήβων 12-15 ετών (Γ. Κολαϊτής, podcast ΣΚΑΪ), ένας στους τέσσερις εφήβους δηλώνει πως αυτοτραυματίζεται, το 29% αυτών έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και το 40% ζει σε οικογένειες με δυσλειτουργικές σχέσεις. Δηλαδή, σε περιβάλλον που όχι μόνο αποτυγχάνει να διαπαιδαγωγήσει, αλλά συχνά τραυματίζει ψυχολογικά. Παρόμοια ερευνητικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ικανό μέρος γονέων έχει παραιτηθεί, απομακρυνθεί ή αρνείται το ρόλο του φορέα διαπαιδαγώγησης. Υπερβολική κόπωση, προσωπική επιλογή ή έλλειψη στοιχειωδών γονεϊκών δεξιοτήτων; Το αποτέλεσμα κοινό: αδυναμία ψυχικής στηρίξει των παιδιών τους ώστε να προληφθούν ψυχικά προβλήματα. Ποιος ευθύνεται; Οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παιδικής φτώχειας με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, καθώς και την εγκατάσταση αισθήματος «μόνιμης οργής» σε πολλούς γονείς και νέους, αλλά δεν έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Έδρασαν ως εκλυτικός παράγοντας για την συσσωρευμένη εμφάνιση προ -υπαρχόντων προβλημάτων, αλλά κύριος υπεύθυνος της κρίσης ψυχικής υγείας σε εφήβους και της αλματώδους αύξησης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε παιδιά δεν είναι άλλος από την απόσυρση ή αδυναμία γονιών και των δασκάλων να ασκήσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τάση με βαθύτερα πολιτισμικά αίτια. Στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’80, η σταδιακή κυριαρχία του ατομικισμού και του άκρατου καταναλωτισμού σε συνδυασμό με μια παρεννοημένη εκδοχή της «αντιαυταρχικής αγωγής», «γονιμοποιήθηκαν» από δήθεν «επαναστατικές» ιδέες περί έμφυτης «προοδευτικότητας» των νέων και ιδεολογήματα όπως «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» κι αυτά που θα «μας διδάξουν τον δρόμο της αντίστασης στο σύστημα». Αποτέλεσμα η κυριαρχία της ιδέας ότι πρέπει να μεγαλώνουν χωρίς περιορισμούς για να μην «τραυματιστούν» και πως οι ενήλικες οφείλουν να μείνουν στη σκιάς. Ότι δεν είναι πλέον «της μόδας» να τα οριοθετούν. Βασική συνέπεια αυτού του «παιδαγωγικού υβριδίου», που νομιμοποίησε την άρνησης καταβολής του κόστους διαπαιδαγώγησης στις συνειδήσεις πολλούς ενηλίκων, υπήρξε η πλήρης απαξίωση εννοιών της πειθαρχίας και των ορίων. Δηλαδή, των προϋποθέσεων της Αγωγής, όταν βέβαια συνδυάζονται με το θερμό ενδιαφέρον και την ψυχική επαφή ενήλικα – παιδιού. Συγκυριακά, η κυριαρχία του «εθνικού παιδαγωγικού υβριδίου» συνέπεσε με την εμφάνιση και ταχύτατη διάδοση και στη χώρα μας των ψηφιακών μέσων. Μια τεράστια τεχνολογική επανάσταση που παραδώσαμε άκριτα στα χέρια ανήλικων χρηστών σχεδόν από τη βρεφική τους κούνια ως οθόνη κινητού, χωρίς καμία προετοιμασία ή φραγμό. Έτσι, ταχύτατα η «έλξη της οθόνης» μετεξελίχθηκε στο ιδανικό υποκατάστατο της απουσίας ή αδυναμίας διαπαιδαγώγησης των γονιών. Σε τέτοιο βαθμό που και η «φυσική» τους προέκταση, οι εκπαιδευτικοί, να αγνοούνται ομοίως από τους ανήλικους, ακόμα κι όταν αυτοί τους διδάσκουν, ως μη εντυπωσιακοί. Ενδεικτική είναι η εικόνα σημερινών οικογενειών στα εστιατόρια ή και των τάξεων μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση της χρήσης των κινητών στα σχολεία. Αποτέλεσμα, η οθόνη κι ο υπερβολικός χρόνο που τα παιδιά βρίσκονται υπό την επήρειά της να τα διαπαιδαγωγεί αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η λεκτική νουθεσία γονιών και δασκάλων. Το πρόβλημα Οι αλγόριθμοι όμως, ως γνωστόν, δεν μεταφέρουν στους νέους θετικές αξίες ζωής. Έχουν μοναδικό στόχο το εμπορικό κέρδος, καλλιεργώντας τον ναρκισσισμό τους, τον εντυπωσιασμό και την εχθροπάθεια, διαμέσου της πρόκλησης βραχυπρόθεσμων, χαμηλής ποιότητας εντυπώσεων – συναισθημάτων. Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος δεν προβάλλει νόημα ζωής· προβάλλει εντυπώσεις, που συνήθως ενισχύουν τις πιο πρωτόγονες παρορμήσεις των εφήβων. Σήμερα, ακόμη και η ομάδα των συνομηλίκων, που παραδοσιακά αποτελούσε ένα σημαντικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης, έχει μετατραπεί σε μια ψηφιακή, ασαφή και ανώνυμη «κοινότητα». Το παιδί επικοινωνεί μαζί της από το υπνοδωμάτιό του, χωρίς να γνωρίζει καν, αν συνομιλεί με συνομηλίκους του και αποδέχεται ως απόλυτη «αυθεντία» και «αλήθεια» το λόγο τους, σε σχέση μ΄ αυτόν των γονιών και των δασκάλων του. Κάτι τέτοιο, δικαιολογεί συχνά και την εμπλοκή «ήσυχων παιδιών» σε πράξεις αλόγιστης βίας, παραβατικότητας, ανδρικού σοβινισμού ή πορνείας. Η νέα πραγματικότητα Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπρος στην οθόνη είναι χρόνος ισχυρής, άμεσης και συχνότατα επικίνδυνης διαπαιδαγώγησης, που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην εκτόξευση της νεανικής βίας, αλλά και στη συναισθηματική απάθεια, και «αυτό-εγκλεισμό» σημαντικού μέρους της νέας γενιάς. Σε άλλες χώρες έχει ήδη αρχίσει η μελέτη των γενικών αρνητικών επιπτώσεων της οθόνης αλλά και επικίνδυνων εφαρμογών. Στη Γαλλία οι επικεφαλής της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των αρνητικών επιδράσεων του TikTok στον ψυχισμό των νέων συμπέραναν ότι: «κάθε μήνας που περνάει χωρίς ρύθμιση [του], θυσιάζονται νέοι», ενώ την ίδια στιγμή παραδέχονται ότι η ικανότητα «προσαρμογής» του στις νομικές απαγορεύσεις είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ’ αυτή των θεσμών που τις θέτουν. Τελικό συμπέρασμα Η σημερινή ρήξη στο συνεχές της διαπαιδαγώγησης δεν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η σταδιακά αυξανόμενη αντικατάσταση γονέων και σχολείου ως φορέων αγωγής από τις οθόνες έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις -πέρα από την καθαυτή υγεία των νέων – στη νοητικοψυχοκοινωνική τους οργάνωση. Οι προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους διαμέσου επιμέρους «οδηγιών» δεν αρκούν και αποδεικνύονται ανεφάρμοστες στην πράξη. Απαιτείται γενικευμένη εθνική και παγκόσμια θεσμική κινητοποίηση με στόχο την αλλαγή κουλτούρας χρήσης των ψηφιακών μέσων. Το παράδειγμα της χώρας μας, με την απαγόρευση των κινητών εντός σχολείου, δείχνει ότι η θεσμικές απαγορεύσεις, όσο δύσκολο να μοιάζει αρχικά τελικά λειτουργούν. Η γενιά Α,που γεννήθηκε την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, είναι η πρώτη που θα μεγαλώσει πλήρως υπό την επιρροή αυτής και των οθονών. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι: ποιος θα την διαπαιδαγωγήσει τελικά; Οι γονείς και οι δάσκαλοι ή οι αλγόριθμοι των εταιρειών εκμεταλλευόμενοι εμπορικά κάθε λεπτό της προσοχής τους; * Ο Νίκος Σαλτερής είναι επίτιμος σχολικός σύμβουλος Δ.Ε. και συγγραφέας Πηγή: Protagon.gr

Εξακολουθούν οι γονείς και το σχολείο να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά και τους εφήβους ή άλλες «δυνάμεις» παρεμβάλλονται όλο και συχνότερα στη θεμελιώδη σχέση μεταξύ γενεών με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το μέλλον; Βιώνουμε, ενδεχομένως μια βίαια ρήξη στο πολιτισμικό συνεχές της διαπαιδαγώγησης ή κάτι τέτοιο αποτελεί απλώς εντύπωση των μεγαλύτερων; Καθημερινά ΜΜΕ και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης προβάλλουν περιστατικά βίας και παραβατικότητας με πρωταγωνιστές όλο και νεαρότερα αγόρια και κορίτσια. Έτσι, δημιουργείται η αίσθηση ότι πολλοί γονείς και εκπαιδευτικοί αδυνατούν πλέον να ασκήσουν θετική παιδαγωγική επίδραση σε παιδιά και εφήβους. Πως «τρέχουν πίσω από τα γεγονότα» και τις αρνητικές συμπεριφορές των νέων, προσπαθώντας «να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα», αδυνατώντας να τους διαπαιδαγωγήσουν σε κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης. Επιπλέον, συχνά ακούμε για πλήρη αδυναμία «συνεννόησης» μεταξύ γονέων και σχολείου, ενώ όσοι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να επιμένουν στο ρόλο τους, δηλώνουν ότι συναντούν συχνά την άρνηση των γονέων να οριοθετήσουν τα παιδιά τους, σύμφωνα με αυτονόητους κανόνες συμβίωσης και εξασφάλισης περιβάλλοντος μάθησης. Τι υποστηρίζουν οι επιστήμονες Τις εντυπώσεις αυτές επιβεβαιώνουν εμμέσως επιστημονικές μελέτες. Ο καθηγητής Παιδιατρικής- Ενδοκρινολογίας και ακαδημαϊκός Γ. Χρούσος κάνει λόγο για «κρίση ψυχικής υγείας» στους εφήβους, αποδίδοντάς την στην έλλειψη ύπνου λόγω υπερβολικής χρήσης οθονών. Δυστυχώς, παρόμοιες εκτιμήσεις για «κύμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων» καταθέτουν πολλοί δάσκαλοι, κάνοντας λόγο για σταδιακά αυξανόμενες δυσκολίες στη «διαχείριση» των τάξεων. Τάση που επιβεβαιώνεται από τις χιλιάδες παραπομπές μαθητών στα ΚΕΔΑΣΥ για διάγνωση μαθησιακών και κυρίως ψυχοκοινωνικών δυσκολιών, ενώ δεν είναι σπάνιο ακόμα και οι μισοί μαθητές κάποιων τάξεων Δημοτικού να έχουν διαγνωσθεί ως άτομα με «ειδικές ανάγκες». Συνακόλουθα, ο κλάδος της Ειδικής Αγωγής παρουσιάζει εκρηκτική ανάπτυξη στη χώρα μας, οδηγώντας πεπειραμένους εκπαιδευτικούς να μιλούν ειρωνικά για «έθνος με ειδικές ανάγκες». Εξάλλου, η αδυναμία διαπαιδαγώγησης οδηγεί στην «ψυχολογικοποίηση» ακόμα και ασήμαντων προβλημάτων, που στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν στο σπίτι και στο σχολείο χωρίς «εξειδικευμένη» βοήθεια. Τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι μας αποτυπώνονται σε μια γκάμα που εκκινεί από αισθήματα ματαιότητας και ματαίωσης, την εναντίωση στην αυθεντία των ενηλίκων και τη χυδαία γλώσσα, προχωρά στη χρήση βίας για ασήμαντες αφορμές, το διαδικτυακό και το εκ του σύνεγγυς bullyingμε ρητορικές εχθροπάθειας, ρατσισμού και ανδρικού σοβινισμού και καταλήγει στη συμμετοχή παιδιών σε «αγέλες» που ασκούν οργανωμένη βία σε συνομηλίκους ή και ενήλικες με σκοπό τη ληστεία, ρατσιστικά κίνητρα ή την επίδειξη «δύναμης», καθώς και σε σοβαρούς αυτοτραυματισμούς και σκέψεις αυτοκτονίας. Παράλληλα, γίνεται αποδεκτή από πολλούς ενήλικες η κατανάλωση αλκοόλ από νέα παιδιά, αν κι αυτή αποτελεί «πύλη» εισόδου στις ουσίες. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι παρόμοια φαινόμενα δεν αφορούν αποκλειστικά παιδιά από προβληματικά περιβάλλοντα, αλλά και οικογενειών χωρίς εμφανή «θέματα». Το γεγονός σοκάρει, επειδή δεν γίνεται κατανοητό πώς και μέσα από ποιες διαδικασίες ένα «φυσιολογικό παιδί», εμπλέκεται σε σοβαρές παραβατικές πράξεις. Είναι ενδεικτικό ότι σε πρόσφατη έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας σε δείγμα 6.000 υγειών εφήβων 12-15 ετών (Γ. Κολαϊτής, podcast ΣΚΑΪ), ένας στους τέσσερις εφήβους δηλώνει πως αυτοτραυματίζεται, το 29% αυτών έχει αυτοκτονικό ιδεασμό και το 40% ζει σε οικογένειες με δυσλειτουργικές σχέσεις. Δηλαδή, σε περιβάλλον που όχι μόνο αποτυγχάνει να διαπαιδαγωγήσει, αλλά συχνά τραυματίζει ψυχολογικά. Παρόμοια ερευνητικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ικανό μέρος γονέων έχει παραιτηθεί, απομακρυνθεί ή αρνείται το ρόλο του φορέα διαπαιδαγώγησης. Υπερβολική κόπωση, προσωπική επιλογή ή έλλειψη στοιχειωδών γονεϊκών δεξιοτήτων; Το αποτέλεσμα κοινό: αδυναμία ψυχικής στηρίξει των παιδιών τους ώστε να προληφθούν ψυχικά προβλήματα. Ποιος ευθύνεται; Οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας συνέβαλαν αποφασιστικά στην αύξηση της παιδικής φτώχειας με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων, καθώς και την εγκατάσταση αισθήματος «μόνιμης οργής» σε πολλούς γονείς και νέους, αλλά δεν έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Έδρασαν ως εκλυτικός παράγοντας για την συσσωρευμένη εμφάνιση προ -υπαρχόντων προβλημάτων, αλλά κύριος υπεύθυνος της κρίσης ψυχικής υγείας σε εφήβους και της αλματώδους αύξησης ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε παιδιά δεν είναι άλλος από την απόσυρση ή αδυναμία γονιών και των δασκάλων να ασκήσουν τον παιδαγωγικό τους ρόλο. Τάση με βαθύτερα πολιτισμικά αίτια. Στη χώρα μας από τη δεκαετία του ’80, η σταδιακή κυριαρχία του ατομικισμού και του άκρατου καταναλωτισμού σε συνδυασμό με μια παρεννοημένη εκδοχή της «αντιαυταρχικής αγωγής», «γονιμοποιήθηκαν» από δήθεν «επαναστατικές» ιδέες περί έμφυτης «προοδευτικότητας» των νέων και ιδεολογήματα όπως «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» κι αυτά που θα «μας διδάξουν τον δρόμο της αντίστασης στο σύστημα». Αποτέλεσμα η κυριαρχία της ιδέας ότι πρέπει να μεγαλώνουν χωρίς περιορισμούς για να μην «τραυματιστούν» και πως οι ενήλικες οφείλουν να μείνουν στη σκιάς. Ότι δεν είναι πλέον «της μόδας» να τα οριοθετούν. Βασική συνέπεια αυτού του «παιδαγωγικού υβριδίου», που νομιμοποίησε την άρνησης καταβολής του κόστους διαπαιδαγώγησης στις συνειδήσεις πολλούς ενηλίκων, υπήρξε η πλήρης απαξίωση εννοιών της πειθαρχίας και των ορίων. Δηλαδή, των προϋποθέσεων της Αγωγής, όταν βέβαια συνδυάζονται με το θερμό ενδιαφέρον και την ψυχική επαφή ενήλικα – παιδιού. Συγκυριακά, η κυριαρχία του «εθνικού παιδαγωγικού υβριδίου» συνέπεσε με την εμφάνιση και ταχύτατη διάδοση και στη χώρα μας των ψηφιακών μέσων. Μια τεράστια τεχνολογική επανάσταση που παραδώσαμε άκριτα στα χέρια ανήλικων χρηστών σχεδόν από τη βρεφική τους κούνια ως οθόνη κινητού, χωρίς καμία προετοιμασία ή φραγμό. Έτσι, ταχύτατα η «έλξη της οθόνης» μετεξελίχθηκε στο ιδανικό υποκατάστατο της απουσίας ή αδυναμίας διαπαιδαγώγησης των γονιών. Σε τέτοιο βαθμό που και η «φυσική» τους προέκταση, οι εκπαιδευτικοί, να αγνοούνται ομοίως από τους ανήλικους, ακόμα κι όταν αυτοί τους διδάσκουν, ως μη εντυπωσιακοί. Ενδεικτική είναι η εικόνα σημερινών οικογενειών στα εστιατόρια ή και των τάξεων μέχρι την πρόσφατη απαγόρευση της χρήσης των κινητών στα σχολεία. Αποτέλεσμα, η οθόνη κι ο υπερβολικός χρόνο που τα παιδιά βρίσκονται υπό την επήρειά της να τα διαπαιδαγωγεί αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η λεκτική νουθεσία γονιών και δασκάλων. Το πρόβλημα Οι αλγόριθμοι όμως, ως γνωστόν, δεν μεταφέρουν στους νέους θετικές αξίες ζωής. Έχουν μοναδικό στόχο το εμπορικό κέρδος, καλλιεργώντας τον ναρκισσισμό τους, τον εντυπωσιασμό και την εχθροπάθεια, διαμέσου της πρόκλησης βραχυπρόθεσμων, χαμηλής ποιότητας εντυπώσεων – συναισθημάτων. Επιπλέον, ο ψηφιακός κόσμος δεν προβάλλει νόημα ζωής· προβάλλει εντυπώσεις, που συνήθως ενισχύουν τις πιο πρωτόγονες παρορμήσεις των εφήβων. Σήμερα, ακόμη και η ομάδα των συνομηλίκων, που παραδοσιακά αποτελούσε ένα σημαντικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης, έχει μετατραπεί σε μια ψηφιακή, ασαφή και ανώνυμη «κοινότητα». Το παιδί επικοινωνεί μαζί της από το υπνοδωμάτιό του, χωρίς να γνωρίζει καν, αν συνομιλεί με συνομηλίκους του και αποδέχεται ως απόλυτη «αυθεντία» και «αλήθεια» το λόγο τους, σε σχέση μ΄ αυτόν των γονιών και των δασκάλων του. Κάτι τέτοιο, δικαιολογεί συχνά και την εμπλοκή «ήσυχων παιδιών» σε πράξεις αλόγιστης βίας, παραβατικότητας, ανδρικού σοβινισμού ή πορνείας. Η νέα πραγματικότητα Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπρος στην οθόνη είναι χρόνος ισχυρής, άμεσης και συχνότατα επικίνδυνης διαπαιδαγώγησης, που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην εκτόξευση της νεανικής βίας, αλλά και στη συναισθηματική απάθεια, και «αυτό-εγκλεισμό» σημαντικού μέρους της νέας γενιάς. Σε άλλες χώρες έχει ήδη αρχίσει η μελέτη των γενικών αρνητικών επιπτώσεων της οθόνης αλλά και επικίνδυνων εφαρμογών. Στη Γαλλία οι επικεφαλής της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των αρνητικών επιδράσεων του TikTok στον ψυχισμό των νέων συμπέραναν ότι: «κάθε μήνας που περνάει χωρίς ρύθμιση [του], θυσιάζονται νέοι», ενώ την ίδια στιγμή παραδέχονται ότι η ικανότητα «προσαρμογής» του στις νομικές απαγορεύσεις είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ’ αυτή των θεσμών που τις θέτουν. Τελικό συμπέρασμα Η σημερινή ρήξη στο συνεχές της διαπαιδαγώγησης δεν έχει προσωρινό χαρακτήρα. Η σταδιακά αυξανόμενη αντικατάσταση γονέων και σχολείου ως φορέων αγωγής από τις οθόνες έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις -πέρα από την καθαυτή υγεία των νέων – στη νοητικοψυχοκοινωνική τους οργάνωση. Οι προσπάθειες περιορισμού της χρήσης τους διαμέσου επιμέρους «οδηγιών» δεν αρκούν και αποδεικνύονται ανεφάρμοστες στην πράξη. Απαιτείται γενικευμένη εθνική και παγκόσμια θεσμική κινητοποίηση με στόχο την αλλαγή κουλτούρας χρήσης των ψηφιακών μέσων. Το παράδειγμα της χώρας μας, με την απαγόρευση των κινητών εντός σχολείου, δείχνει ότι η θεσμικές απαγορεύσεις, όσο δύσκολο να μοιάζει αρχικά τελικά λειτουργούν. Η γενιά Α,που γεννήθηκε την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, είναι η πρώτη που θα μεγαλώσει πλήρως υπό την επιρροή αυτής και των οθονών. Το ερώτημα, λοιπόν, που τίθεται είναι: ποιος θα την διαπαιδαγωγήσει τελικά; Οι γονείς και οι δάσκαλοι ή οι αλγόριθμοι των εταιρειών εκμεταλλευόμενοι εμπορικά κάθε λεπτό της προσοχής τους; * Ο Νίκος Σαλτερής είναι επίτιμος σχολικός σύμβουλος Δ.Ε. και συγγραφέας Πηγή: Protagon.gr